A  Rom AVat, Armadio LXIV, vol. 21, fol. 5r–10r (Ausf.).

B  koll. Rom AVat, Fondo Pio vol. 58, fol. 3r–11v (Kop.).

C  koll. Rom AVat, Miscellanea Armadio II vol. 7, fol. 278r–293v (Kop.).

Druck: Ganzer/Zur Mühlen, Akten Bd. 3,1, Nr. 2, S. 5–11; Quirini, Epistolae, Bd. III, S. CCLXXXVI-CCIC; Ausz.: Ehses, Conc. Trid. Bd. IV, Nr. 148, S. 192–193.

Dilecto filio nostro Gaspari, tituli sancti Apollinaris sanctae Romanae ecclesiae presbytero cardinali Contareno vulgariter nuncupato ad carissimos in Christo filios item nostros Carolum Romanorum imperatorem semper augustum et Ferdinandum eius fratrem germanum, etiam Romanorum regem ac omnes et singulos sacri Romani imperii electores et alios principes et status populosque et communitatesa tam superioris quam inferioris Germaniae in conventu seu dieta imperiali Ratisbonae vel alibi proxime celebranda per se vel per eorum oratores interfuturos aut alias ubicunque in dicta provincia constitutos nostro et apostolicae sedis de latere legato salutem et apostolicam benedictionem.

Etsi non ignoramus te pro singulari tua prudentia, doctrina et pietate non multum indigere aliorum monitis ad ea munera obeunda, quae tibi demandantur teque de iis optime recordaturumb, quae tecum coram communicavimus1, tamen quia hominum memoria labilis est, et ut in reddenda actionum tuarum ratione tuae fidei et integritatis testem hanc instructionem habeas, hoc in scriptis tibi tradendum duximus monumentum eorum, quae tibi commisimus et quae abs te fideliter et diligenter observatum iri speramus.

Etsi quid pro loco et tempore immutandum tibi videretur, de eo etc omnibus aliis ad rem tibi commissam necessariis, etiam per proprium cursorem (si ita res exigat) ad nos prius exacte et copiose perscribas, debitum a nobis responsum in tempore recepturus.

In primis implorato omnipotentis Dei auxilio, qui et in itinere faciendo et in tractandis negociis tibi creditis tam tibi quam universae familiae tuae (quam bonis moribus praeditam, pacificam et te omnino dignam non dubitamus quin sis tecum ducturus) pro sua misericordia assistere dignetur. Quum primum, quo te destinamus, favente Domino perveneris, illud tibi praecipuum sit, ut carissimis in Christo filiis nostris, Carolo Romanorum imperatori et Ferdinando regi aliisque supradictis quam potes maxime fidem nostro nomine facias, nos nihil magis curare aut in votis habere quam ut dissidium, quod in inclita natione Germaniae religionis causa iam per aliquot annos ortum in dies augescit, debitis modis tollatur et ea natio in pristinam concordiam reducatur, tum ob salutem animarum nobis a Domino creditarum, tum quia nullum videmus in christiano orbe maius robur aut praesidium contra infideles quam in ea natione esse collocatum. Et eam ob causam nuper ad conventum Hagenoensem2 et mox ad colloquium Wormatiensem3 nuncios nostros misimus4 et nunc te ad dietam istam imperialem destinamus, ut omni ope et diligentia praedictam veram et sanctam concordiam nostro nomine procures, quo et Deo acceptius et nobis gratius ac universali ecclesiae utilius facere potes nihil.

Verum quia non solum frustra laboraretur, sed et istud malum, quod iam non modo Germaniam fere totam occupavit, sed et nonnihil aliarum nationum attigit, multo latius divagaretur, et exinde (quod Deus avertat) omnes christianosd in partes aliam ex alia inficeret si concordia, quae in Germanica natione tantoperee procuratur, contaminataef religionis causa conciliaretur, non solum in his, quae essentialia fidei sunt, verum etiam in aliis, quae ab universali ecclesia iam tot saeculis recepta sine scandalo temere mutari non possunt. Idcirco tam serenissimis imperatori et regi quam aliis supradictis declarabis nos ad hoc tam sanctum opus peragendum summis viribus totaque animi propensione intentos fore, ut quantum cum Dei honore et ecclesiae salute possumus ad optatum finem praedicta concordia perducatur. Quod autem te ad caesaream et regiam maiestates et alios supradictos cum amplissima concordandi cum protestantibus facultate non mittamus, sicut pro parte caesareae maiestatis fuit a nobis saepius petitum, id iure merito nos fecisse multis de causis maiestati suae et aliis, quorum intererit, persuadere enitaris.

Primum quia videndum in primis est, an protestantes et ii, qui ab ecclesiae gremio defecerunt, in principiis nobiscum conveniant, cuiusmodi est huius sanctae sedis primatus tanquam a Deo et salvatore nostro institutus, sacrosanctae ecclesiae sacramenta et alia quaedam, quae tum sacrarum litterarum autoritate tum universalis ecclesiae perpetua observatione hactenus comprobata fuerunt et tibi nota esse bene scimus. Quibus statim initio omissis omnis super aliis controversiis concordia frustra tentaretur.

Deinde quia incertum adhuc nobis est, quid sint protestantes petituri, ut super ea re mature hic prius et bene discussa te cum ampla concordandi facultate mittere potuerimus, postremo quia omnibus bene examinatis articulis, in quibus a nobis dissentiunt, et ex iis, quae extrinsecus percipere licuit, quasi divinare possumus ea, quae tandem petituri sunt, huiusmodi esse, quae non solum unus aut alter legatus noster, sed et nos ipsi, si illic coram adessemus, vix possemus absque magno scandalo et animarum periculo inconsultis reliquis nationibus aliquid ita tumultuarie statuere, quod ad universalem ecclesiam pertineret.

Quod si Germani vere pacem quaerunt, qua seditio inter eos civilis prohibeatur, et defensio contra infidelium vires procuretur, eam facile possent et deberent inter se pacisci, salva semper in spiritualibus fide et in temporalibus iustitia, saltem ea, per quam ecclesiarum bona Deo tam diu dicata conserventur vel per vim amissa iuridice recuperentur, et eos articulos, in quibus inter se convenire non possent, ad nos remittant, qui in fide boni pastoris et universalis pontificis dabimus operam, ut vel per universale concilium vel per aliquam aliam aequivalentem viam non praecipitanter, sed mature et quemadmodum tanti momenti causa exigit finis his controversiis imponatur et remedium, quod his malis adhibendum est, quam diutissime perdurare possit.

In hoc articulo circumspectioni tuae maxime insistendum censemus, ut caesareae maiestati persuadeas nos e supra allegatis rationibus et causis iure merito non potuisse nec debuisse te cum ea amplissima et (ut maiestas sua quodammodo velle videbatur) absoluta potestate mittere simulque instabis etiam atque etiam, ut maiestas sua ad ea, quae in fine supradicti articuli explicavimus, procuranda et peragenda omnem operam navet, ad quod nec nos ipsi pro virili nostra defuturi sumus, ut scilicet procurata licitis modis dictae nationis concordia suavissimo pacis beneficio universalis ecclesia fruatur et christianorum vires non modo ad praedictae ecclesiae tutelam et salutem, sed et incrementum et decus contra infideles convertantur.

Et quoniam vix unquam sperari potest, ut vera et stabilis Germanicae nationis concordia fiat et defensio contra Turcarum tyrannum praeparetur, non conciliata prius inter caesaream et christianissimam maiestates bona et syncera pace, sicut hactenus manifestum visum est, et ne peiora videamus Deus suag bonitate prohibeat, idcirco pro tua prudentia et fide caesaream maiestatem per viscera misericordiae Dei nostri et per universae reipublicae salutem nostro nomine cohortaberis ac etiam rogabis, ut, quoad eius fieri potest, praedictam pacem et concordiam cum christianissimo rege ineat, sicuti et nos per litteras et nuncios nostros praedictum christianissimum ad tam sanctum opus pro parte sua perficiendum hortari nunquam hactenus cessavimus et hoc tempore tam periculoso multo magis quam antea maiestati suae nitimur persuadere. Sic enim fieri speraremus, ut non solum dissidium in religione ortum facilius componeretur, verum etiam praedictarum maiestatum subditis ab intestini belli timore liberatis et viribus inter se contra communem christiani nominis hostem coniunctis non modo defensio rerum nostrarum, sed et tot regnorum et terrarum ab eo occupatarum recuperatio cum Dei auxilio sequi potest.

Quod si Deus propter peccata sui populi hanc adeo a nobis et bonis omnibus desideratam pacem et concordiam inter caesaream et christianissimam maiestates nondum concedere dignabitur et caesarea maiestas propterea ad aliquam concordiam vel inducias cum protestantibus aut quibusvis aliis paciscendas non habita Dei honoris nostraeque et huius sanctae sedis debita reverentia, et cum universalis ecclesiae offendiculo et discrimine induceretur vel ad aliquid huiusmodi conniventibus oculis tolerandum, id quod etsi nequaquam credere possumus, tum ob ingenitam et consuetam maiestatis suae bonitatem ac pietatem, tum ob id quod tam ipsa quam serenissimus Romanorum rex legatis et nunciis nostris et novissime dilectus filius nobilis vir, dominus de Grandvella, praedictis nunciis in colloquio Wormatiensi saepissime pollicitus est caesaream maiestatem in iis, quae in Germania super religione et ad eam pertinentibus tractabuntur, nihil contra Dei honorem et nostram atque huius sanctae sedis autoritatem (unde universalis ecclesiae salus maxime pendet) nec facturam nec fieri permissuram. Si tamen (quod Deus per suam misericordiam avertat) humani generis hoste in contrarium operante aliquid secus faciendum praesentires, id pro virili tua impedire ac interrumpere omni studio procurabis tum aliis bonis rationibus maiestati suae per te adducendis tum propositione universalis concilii, quod peculiare et solitum contra haereses et schismata ecclesiae antidotum et remedium semper fuit.

Et ne fortasse hoc, quod proponimus, maiestati suae novum aut mirum videatur, quasi rem sibi (non facta universali christianorum pace) impossibilem afferamus, dices, si maiestas sua et alii christiani reges et principes vere causam fidei et prope collabentis religionis nostrae amant (pro qua etiam sanguinem effundere tenentur) posse eos et iure merito debereh omni ope et studio praedictam inter se universalem pacem (unde omnia bona procederent) procurare ac etiam facere, aut, si id forte modoi fieri nequit, saltem per mutuos salvos conductus suorum regnorum et dominiorum episcopos etiam bellis non obstantibus (ut alias in huiusmodi casibus contigit) ad generale concilium mittere, quo legitime congregato non solum haereses et schismata ab ecclesia cum Dei auxilio tollentur, sed et reges et principes praedicti per bonas sanctae synodi ad Deum precationes et ipsis faciendas hortationes et admonitiones non solum ad perpetuam inter se concordiam, verum etiam ad generalem contra infideles expeditionem capessendam (quod per alia generalia concilia saepe factum est) facile inducentur. Si igitur caesarea maiestas alia via res Germaniae salva et illaesa vera religione componi posse non speret, ad tollenda impedimenta, quae celebrationi concilii obstant, modo quo supra diximus, attendere potius deberet, cum sit sanctae Romanae et universalis ecclesiae advocatus, quam ad aliqua eidem ecclesiae perniciosa et committenda vel permittenda ullo pacto condescendere.

His autem nostro nomine rationibus allegatis si videres te hac in parte non posse proficere, tunc et eo casu cum quadam modesta animi alacritate et dexteritate significabis caesareae et regiae maiestatibus et aliis, quorum interesse existimabis, te non solum in ea, quae supra diximus, mala consentire non posse nec debere, sed ne testem quidem eorum velle esse, quinimo ne talia fiant, nostro nomine et autoritate (quam tibi ad hoc ex nunc prout ex tunc damus) maxime prohibebis aut, si (quod Deus nolit) facta fuerint, improbabisj, damnabis et cassa irritaque et damnata decernes, et praesentiam tuam a loco, ubi et quando ista mala agerentur, subtrahas, nec tamen ab aula seu comitatu caesareae maiestatis absque novo mandato nostro discedas.

Quod autem supra diximus itidem facies, ubi caesarea maiestas non solum aliqua (quod persuaderi non possumus) cum fidei detrimento aut universalis ecclesiae scandalo perperam fieri permitteret, sub eo praetextu, quod omnia ad futuri generalis concilii iudicium remitterent (nam et hoc a Lutheranis et nonnullis etiam, qui catholicorum nomine censentur, tentari et veluti scutum quoddam multis iam malefactis et posthac faciendis praetendi intelleximus), verum etiam ubi maiestas sua concilium ipsum generale non nisi in Germania celebrandum permitteret, quod saepe a Germanis iam per tot annos efflagitatum quam absurdum sit ac a ratione alienum et quam cum nostrae autoritatis et reliquarum omnium nationum christianarum iniuria ac in perniciem animarum fieret, nemo non videre potest et facile iudicare, si concilium huiusmodi in Germania celebraretur, Lutheranos suas haereses contra universalis ecclesiae sacrosanctaek dogmata et laudabiles ritus facile defensuros et pro suo arbitratu earum approbationem consecuturos. Quae omnia utpote mala et omnibus abominanda, non solum, quoad eius fieri poterit, prohibebis, sed, si fierent, manifeste detestaberis et contra ea (ut supra dictum est) protestaberis.

Et ne quis id, quod in huiusmodi casibus facies, sinistre et secus quam synceritas animi nostri fert interpretetur, protestaberis in primis tam apud caesaream et regiam maiestates quam alios quorum intererit, nos non alia ulla quam fidei causa et religionis zelo ista, ut faceres, tibi in mandatis dedisse, salva in reliquis integra et inviolata ea amicitia, quam iam pridem nobis etiam tum in minoribus constitutis cum praedictis maiestatibus per nos initam et in pontificatu nostro nova sanguinis necessitudine auctam hactenus constanter conservavimus et, quantum in nobis erit, perpetuo conservare in animo est.

Et omnibus his per te sic dicendis, agendis et faciendis notarium et testes adhibebis prius secreto commonefactos, ut ea, quae in huiusmodi casibus dices et facies et tibi respondebuntur, diligenter attendant et observent, et notarius ipse in notam sumat, unde unum vel plura confici possit instrumentum vel instrumenta, per quae perpetuis temporibus cognoscatur nos causae fidei nullo unquam tempore nullisque modis defuisse.

Siquidem ab initio summi pontificatus nostri, ut facilius hoc religionis dissidium in pristinam concordiam reduceremus, primum christianos principes ad veram pacem et coniunctionem per litteras et nuncios nostros saepissime hortati sumus, mox ob hanc eandem causam concilium generale his malis admodum salutare et prope unicum remedium indiximus. Indictionem ipsam christianis regibus et principibus etiam per proprios nuncios significavimus, et auspicandae celebrationis praedicti concilii causa ad locum huic rei destinatum legatos nostros praemisimus. Deinde et nos ipsi ad conciliandas inter se quantum potuimus caesaream et christianissimam maiestates non provectae aetatis, non itineris longi atque difficilis, non aeris et temporis importuni habita ratione personaliter accessimus. Complures nuncios et legatos nostros huc illuc hac de causa misimus.

Multa quae in Germania in religionis causa non ea qua decuit autoritatis nostrae (ad quam religionis iudicium, cognitio et examen spectat) reverentia tractari et fieri non absque gravi animi dolore intelleximus, tum temporum conditione moti tum caesareae et regiae maiestatum vel earum oratorum pollicitationibus persuasi, quod ea, quae sic fiebant, boni alicuius inde postea secuturi causa fierent, partim patienter tulimus, partim etiam perhumane et paterno quodam quo tum erga christianos omnes tum erga Germanos ob causas a principio huius instructionis allegatas afficimur amore, quae perperam illic fiebant corrigere studuimus, ad illud unum potissimum attendentes, ut si qua fieri posset, etiam per quamcunque occasionem hanc religionis scissuram pro pastorali officio nostro resarciremus. Quae omnia cum frustra tentaverimus et ea spe, quam postremam in conventu seu dieta ista imperiali praesente et praesidente caesarea maiestate celebranda collocaveramus, defraudati fuerimus, non potuimus nec debuimus amplius debitam his malis severitatis virgam non exercere et, quae contra divinum ius contraque nostram et huius sanctae sedis autoritatem cum universalis ecclesiae scandalo et detrimento male facta sunt, autoritate a Domino nobis tradita damnare et irrita cassaque ac damnata decernere. Nos in hoc potissimum consolantes, quod officio nostro non defuerimus, et spem boni successus in Domino et futuri oecumenici concilii celebratione reponentes, id quod caesareae et regiae maiestatibus et aliis, quibus opus fuerit, audacter significabis.

Illud hoc in loco nequaquam duximus omittendum fuisse ad nos non semel scriptum ab iis, qui rerum Germanicarum sunt periti, subdubitari a nonnullis caesaream maiestatem utpote ad reditum (sicuti passim fertur et ex eius aula scribitur) properantem reliquis remediis quae tam brevi tempore adhiberi non possent omissis solum inducias illas anno Domini 1532 Norimbergae factas et Ratisbonae promulgatas5 esse confirmaturam atque, ut in illis (sicut prius) insistatur, praecepturam. Quod si aliquo modo futurum praevideresl, debes omnino maiestatem suamm commonefacere, ut attendat, quot et quanta mala post illas inducias et quantum ad verae religionis detrimentum et iustitiae imperialis camerae impedimentum attinet, secuta sunt. Et quia ex obscuritate aliquarum sententiarum in illis induciis comprehensarum multas difficultates et controversias ortas esse cum detrimento tam fidei quam bonorum ecclesiasticorum maiestas sua bene novit et pro sua bonitate non modo aegerrime semper tulit, verum etiam Lutheranos illa induciarum obscura verba in suum favorem declarari apud maiestatem suam maxime et saepissime instantes prudentissime repulit, id nunc, ne faciat, maxime hortanda est et, ne obscuritas praedicta in Norimbergensium induciarum edicto contenta eosdem quos prius malos fructus pariat, ut maiestas sua in favorem fidei et ecclesiae Dei illam declaret, summopere est admonenda. Sin autem in huiusmodi negocio maiestas sua n –aliquid secus fecerit, quod et a probitate et pietate sua et–n a vera religione sit alienum, contra id eadem protestatione et detestatione uteris et reliqua facies, quae supra, ut faceres, non absque ratione tibi mandavimus.

Nam cum constans omnium iudicium sit, si caesarea maiestas ab isto conventu seu dieta imperiali (ad quam bene gerendae rei omnis spes velut ad sacram (ut aiunt) ancoram remissa fuerat) in iis, quae ad religionem pertinent, vel re infecta vel male gesta discesserit, totam religionem in Germania pessum ituram, non abs re facturi videmur, si post humanitatem et mansuetudinem, quibus in hac causa usi sumus, tandem in hoc postremo articulo autoritatem nobis a Domino traditam aliquanto severius exerceamus, in quo nihil a praedecessorum nostrorum sanctissimorum pontificum exemplis discendentes et Deo potius quam hominibus placere cupientes, ipsius et ecclesiae suae causam, quam etiam effuso sanguine cum eius auxilio defendere sumus parati, immensae eius bonitati commendabimus.

Iam vero quia saepenumero fuit nunciis nostris ab oratoribus caesareis etiam proxime inculcatum, timendum esse, ne Germania in unum nationale concilium congregetur, illud omnibus iustis et sanctis rationibus et ex te tibi notis et per nos tecum coram sub discessum tuum discussis dissuadere ac omni ope et studio prohibere curabis. Atque id nihilominus facies, ubi Germani etiam autoritate nostra et te praesente illud celebrare velle sese offerant. Neque enim concedendum est uni nationi, ut id tractet aut decernat, quod ad nos et universalem ecclesiam pertinere dignoscitur, et, si aliter tractetur aut statuatur, in magnum reipublicae scandalum et animarum perniciem cedat.

Quod si etiam Germani dicerent se libenter acquiescere, ut ad illud nationale concilium ex unaquaque natione aliqui theologi pro parte suarum quisque nationum convocarentur, neque in id condescendere neque per te talia proponere aut illis ansam proponendi praebere debes, sed ad nos omnia, quae in huiusmodi casibus tibi proponerentur, referre.

Facile autem tibi fore putamus ad prohibendum nationale in Germania concilium, si praeter alias multas rationes etiam maiestati caesareae in mentem redigas, quantopere concilium illud sit semper detestata, cum alibi tum Bononiae quum palam diceret, nihil aeque perniciosum fore et apostolicae et imperali dignitati quam o –Germanorum nationale concilium, et illi nulla meliore via quam per–o generale concilium obviam iri posse profiteretur, quinimo etiam maiestas sua post Ratisbonensem dietam anno Domini 1532 habitam pro sua singulari prudentia omni studio semper egit, ne qua imperialis dieta hactenus sit celebrata, ne ex ea occasione ad praedictum nationale concilium deveniretur.

Et quia sub discessum tuum a nobis scire cupiisti, an, quia cognosceres concordiam asperis verbis aut modis (cuiusmodi Germani homines inter se e iam concepto et in dies aucto odio utuntur) vix posse sperari, ideo deberes cum doctoribus protestantium familiariter agere et quodammodo honesta quadam humanitate eos allicere, ad hoc, sicuti tunc tibi coram respondimus, ita et nunc scriptis replicamus, si id absque noxap et causae detrimento fieri posset, nequaquam nobis displiciturum, verum cum maxime versuti sint Lutherani, timendum est, ne id, in quo te profecturum sperares, deblaterantibus illis, quod abs te bono animo factum esset, quasi causae nostrae diffideres et eos subornare velles, te fecisse (sicuti aliquos ipsorum etiam sparsis in vulgus libellis antehac gloriatos esse percepimus) hoc et causae ipsi officeret et catholicorum doctorum animos cum magno detrimento fidei offenderet ac etiam forsan abalienaret.

Proinde prudentiam et autoritatem nostro et huius sanctae sedis legato dignam in omnibus actionibus tuis servabis, et si quid per doctores catholicos (praesertim qui in tua familia erunt) in demulcendis et conciliandis haereticorum animis familiariter tractari posset, dummodo id prudenter et moderate ac quasi pro re nata fieret, non esset fortasse a re alienum, sed eo temperamento in hac re utendum erit, ut ne quid damni potiusque emolumenti causae fidei inde succedat.

Quoniam multa alia ad utilitatem huius causae facientia in instructionibus, quas venerabilibus fratribus Joanni episcopo Mutinensi ad conventum Ha genoae6 et Thomae Feltrensi7 ad colloquium Wormatiensem ituris dedimus, continentur opere precium erit, ut praeter hanc instructionem et aliquas alias scripturas, quas tecum hinc tulisti, et earum instructionum exemplarq, quas praedictis episcopis dedimus, ab eis accipias. Sic enim et hoc in loco prolixitatem in eisdem repetendis evitabimus, et tu ex illis ea, quae ad praesentem tuam commissionem facere videbuntur, percipies.

Sed et omnia tam conventus Hagenoensis quam colloquii Wormatiensis acta ab eisdem episcopis recipies, sicuti, ut ea tecum communicent, ad eos scripsimus.

Illud autem in primis memineris, ut tam in itinere quam in conventu aut alibi omnia fideliter et diligenter perscruteris et indages, tam quae ad causam, ob quam te misimus, facere videbuntur quam quae alias digna existimabis, quae ad nos referantur, et nos de omnibus et singulis huiusmodi fideliter et diligenter certiores reddas, etiam per proprium cursorem, quando (ut principio diximus) res ita exigere videatur.

In omnibus autem talem te geras et exhibeas, qualem te esse ex tua virtute, doctrina, prudentia et pietate concepimus.

Et instructionem hanc secreto et penes te unum habebis et nulli omnino alii ostendas, quinimo ubi res in contrarium urgeret (et non aliter) dicas potius ea quae facturus et dicturus sis, te e nostro vivae vocis oraculo accepisse. Hoc autem dicimus non quia quicquam in hac instructione contineatur, quod non palam et publice ostendi possit, sed quia in huiusmodi casibus multa etiam bene et sancte dicta in sinistram partem accipi saepenumero et divulgari consuevere ac a malignis mentibus contra verum et sincerum sensum interpretari non sine aliquo negociorum et reipublicae incommodo, id quod in hac eadem causa ab aliis alias factum tibi etiam innotuisse non dubitamus.

Dominus noster Jesus Christus tuos et tuorum gressus in viam pacis et prosperitatis dirigat, et te ad nos incolumem cum bono nuncio pacis et concordiae reducat ad honorem suum et ecclesiae suae sanctae decus et incrementum8. Datum Romae apud Sanctum Petrum, die XXVIII. Januarii 1541.