Ablehnung des Konzils als derzeit undurchführbar und ergebnislos. Negative Konsequenzen sowohl der Zulassung wie des Ausschlusses der Protestanten. Keine positiven Folgen des Konzils für die innerkatholische Reform. Ablehnung des Kolloquiums: Fragliche Übernahme einer Einigung weniger Gesprächsteilnehmer durch die Glaubensparteien. Uneinheitliches Verhalten innerhalb der Glaubensparteien gegenüber der anderen Seite. Fragliche Verbindlichkeit der Kolloquiumsbeschlüsse. RT als nicht geeigneter Weg. [Nach Befürwortung des Kolloquiums durch den Kg.:] Verfahren, Modalitäten, Veranstaltungsort und Termin des Religionsgesprächs. Innerkatholische Reform: Veranstaltung von National- oder Provinzialsynoden zur Abstellung der Missbräuche. Hebung der Disziplin beim Klerus, in der Kirche, in Schulen, in Klöstern und beim Volk.

Gutachten zum Kolloquium in zwei Abschnitten verfasst: Am 22. 12. 1556 als ablehnende Reaktion Witzels auf die Antwort der Reichsstände zum 1. HA (Religionsvergleich) [Nr. 427]; am 8. 1. 1557 als Reaktion auf die Einwände der geistlichen Reichsstände [Nr. 460] gegen die Befürwortung des Kolloquiums durch Kg. Ferdinand1. Die Gutachten zum Konzil und zum Reformkonvent sind nicht datiert.

ÖNB Wien, Handschriftenabteilung, Cod. 11552, fol. 29–36 (lat. Kop.) = Textvorlage.

Druck: Döllinger  III, 170–174. Referiert bei Trusen, Reform, 32 f.; Bundschuh, Religionsgespräch, 196 f., 217 f.; Laubach, Ferdinand I., 176, 179 f.

/29/ Consilia Georgii Vicelii senioris super concilio, colloquio et conventu episcopali. Ratisponae.

/30/ De concilio postulato.

Etsi concilium generale omnino via erat ordinaria ad id negocii etc., tamen quia isthuc nemo non vel nimis sero vel nunquam futurum auguratur, imprudenter eligitur adeoque ex desperato, ut nonnulli existimant, postulatur, quandoquidem interea, dum expectatur, adversarii reliquias suae factioni tam arte, quam ense subiicient, data videlicet ista occasione. Nec credibile est, multum profuturum, etiamsi vel hoc alterove anno concilium habeatur, praesertim apud partes, siquidem cognitissimum cuivis est, quanto illae studio detestentur atque vitent concilia, nisi in iis approbentur sua in universium dogmata. Consyderanda ea in re duo sunt. Etenim aut factiones ad concilii tractatus admittentur, aut ab iis prohibebuntur. Si admittentur, quid ex ipsorum insolentia, nisi babylonismus ac confusum quoddam chaos expectandum fuerit? Sin prohibebuntur, quid praeter certam seditionem per omnem Germaniam expectes? Omitto perpetua probra, quibus affecturi erant eccle- /30’/ siasticos. Nec clerus novis concilii legibus a vitae suae licentia coherceretur, quippe qui antiquis sanctissimarum synodorum constitutis iuxta ac monitis non obtemperat, praesertim hac tempestate, et animadversionis metu longissimea remoto. Atque hic recogitandum, quantillam utilitatem ecclesia ceperit ex indicto vicentino, mantuano et tridentino, quibus etiam nomenclaturis exasperatur factio2. Attamen concilium ferre poterant, si eo praesideret insignis aliquis e factione sua superattendens, et huius asseclae constituerentur iudices. Utinam vero antiquissimorum conciliorum canones in usum ecclesiae catholicae potius revocarentur, quam adiicerentur novi, et restauraretur iusta animadversio. At horrendum est, huc collapsam esse ecclesiam, ut ei omnium saluberrima medicina denegetur.

De colloquio postulato.

b–Scriptum 22. Decembris 1556–b.

Qui colloquendi viam praeligunt3, concilii fere vel odio vel formidine ducuntur, /31/ praeterea spe aliqua victoriae. Nam in hanc veluti planiciem ultro properant, confisi nimirum suis artibus, et plausu populari: Quo fit, ut ne victi quidem herbam porrigant, sua videlicet plerophoria decepti, ac philautia occaecati. Nec statim luteristarum ecclesiae discedent a sua semel recepta confessione atque observatione, quia pauculi horum in catholicam doctrinam et cultum divinum consenserint. Quemadmodum nec nostri minus in his, quae usu tenent, perseverabunt propter duos tresve collocutores. Ut non dicam, colloquio seu disputatione ecclesiam minui, haeresin adaugeri solere, testibus etiam ecclesiasticis scriptoribus. Iam vero quotusquisque est inter partes, qui per omnes controversias syncere consentiant? Profecto inter ecclesiasticos haud parva dissensio comperitur, dum horum alii nihil plane remittere seu concedere statuunt, alii ad condescensionem legittimam propensi sunt, non tam veritatis ipsius zelo, quam firmandae pacis studio. Pari fere ratione discrepant, quos vocant confessionistas. Quos igitur utrinque deliges ad tentandum colloquium? Quos, inquam, qui consentiant per /31’/ omnia? Praeterea, in quem tandem finem agetur colloquium? Decisive? Tale reliquae nationes non recipient. Non decisive? Ergo ludibrio novo catholicismus exponetur, et velut de triumphatis catholicis schismatici mirifice gloriabuntur, a quibus videlicet exculpere potuerint articulorum ante controversorum ingenuam consensionem. Qui conciliationem diversissimorum dogmatum in comitiis fieri posse putant, mihi negocii totius difficultatem parum exacte intelligere videntur, quasi vero confessionistae papistis suis protinus cessuri ea sint, cuiusmodi iam 40 annis tanta contentione impugnarunt, aut contra catholici sint comprobaturi schismaticorum scita, quae totidem annis pari contentione reprobarunt. Et quid de immodica vi librorum utrinque editorum statues? Utra4 pars scripta sua propter paucorum consensionem (fingo enim consentiri inter partes posse) veluti falsa reiici atque condemnari patietur? Neque tamen is ego sum, qui, quod proceres tentandum colloquium esse censeant, recusandum putem, maxime si tali forma procedat actio, qualem apud sanctum Augustinum epist. 1525 aut apud sanctum Cyprianum lib. 4 epist. 26 legimus. Uti- /32/ nam tantum utilitatis adferat, quantum vellem, et finis sit malorum omnium in Germania. Dono, nonnihil profici posse, nisi in immensum essent exulcerati atque exacerbati utriusque partis animi, et non tam pro gloria humana, quam pro veritate divina disceptaretur.

c–Scriptum 8. Januarii 1557–c.

Attamen quando ita visum est ordinibus Imperii, ut omnino sit habendus colloquutorum conventus, primum deliberare oportet, cum qua tandem Luteri parte conferendum sit, siquidem luterismus in tot partes passim est dissectus, et unaquaeque pars sibi soli vendicat7 [!] evangelion. Mox de modo procedendi interrogari ubique solet. Equidem mea sententia consultum fuerit, ut delectu colloquutorum habito, catholicis exordiendi negocii praerogativa deferretur8.

Deinde proponendi quoque. Idque, si videbitur, hoc pacto: Theses seu positiones catholicae doctrinae brevissime atque dilucidissime conscriptas exhibeant schismaticis, ut isti nimirum exhibitas aut probent aut improbent. Si probant, affulgebit /32’/ spes concordiae. Sin improbant, necesse erit, ut suas afferant rationes.

Verum hic agatur utrinque non solum sedatis affectibus, sed simplicissimis etiam sermonibus, nempe a quibus absint omnis generis argutiae, quarum fiducia videas antagonistas tumere. Excludi enim debent insidiosa istorum diverticula, quoties convicti per sua illa glossemata conantur subterfugere. Ob id standum esse censeo in ipsa scripturarum sanctarum simplicitate, maxime in doctrinae negocio.

Et foret e re totius religionis, si per omnia quam paucissimis, at iisdem solidis verbis ageretur utrinque, ita ut non digladiatio, sed collatio et consultatio potius quam disputatio esse videretur. Profecto disputando quid proficiatur, nemini ecclesiasticorum peritorum obscurum est, ut sileam, satis superque totis 38 annis disputatum atque clamatum esse, non sine triumpho propagati schismatis.

Iam ubi posito fuco consenserint, /33/ arbitror, conducibile fore, si ea consensio inter illos ipsos colloquutores calamo connotaretur ac asservaretur fide utrinque data, superioribus nostris (qui episcopi ecclesiae sunt) diiudicanda, utpote penes quos definiendi potestas esse solet. Illud item spectaretur, ut haec synodia brevissimo quoque tempore cum bono fructu absolvi posset, nimirum intra duos tresve menses.

Ipsum vero iudicium tam controversiae ferventis, quam initae compositionis, aut sacris scripturis catholice intellectis ac versione nulla vitiatis, aut primis ecclesiae catholicae scriptoribus et mea et omnium orthodoxorum sententia iure optimo defertur, quandoquidem sanctissimi ac eruditissimi patres, tam orientales, quam occidentales, a suspicione etiam factionis huius multo alienissimi sunt. Et horum consensum in evangelio docendo atque ecclesia gubernanda nobis eripi haudquaquam feremus.

Nihilominus poterit praeses aliquis cum uno atque altero adiuncto in hac actione constitui, in hoc duntaxat, ut minore /33’/ tumultuantium strepitu res ageretur, quive testis esse queat eorum, cuiusmodi hinc affirmarentur, istinc negarentur. Idem iubendi silentii potestate uti possit, si pars effervescat indecentius, quemadmodum olim Craton philosophus in disputatione Sylvestri cum rabbinis9 et Laurentius in collatione Augustini et arianorum etc.10

Atque ut de loco nonnihil attingam, non inconsultum esse existimo, ut ob evitandas turbas ac praecavendum seditionis periculum urbs episcopalis aliqua colloquio quiete perficiendo deligeretur potius, quam civitas schismatica, praesertim quae praesentes principes non habeat: nisi forte alio consilio succurretur11 de cohercendis motibus. Principes praesentes usque in finem colloquii, credo, non erunt, et bellum turchicum regiam maiestatem in Pannonias revocabit. Quo fiet, ut catholicis ecclesiam catholicam adversus irradicatas sectas asserentibus omnia tuta non erunt, videlicet remotis defensoribus. Ut non addam, confessionistas (quos vocant) ad hanc civitatem Ratisponensem serius aequo accessuros, et for- /34/ san nunquam, si conditiones a nostris adiunctas intellexerint.

Tempus quidem semper est quaerendi, quae dei sunt, et ecclesias in universum emendandi, sed nunquam maior incubuit necessitas religioni12 iuvandae, quam hoc ipsod nostro tempore. Propterea quo citius fiet haec christiana consultatio, tanto sese melius habebunt omnia.

Quod si romanae regi videbitur necessarium et reipublicae per Germaniam utile, non dissuadendum fuerit, quin tota ista collocutio papae Paulo quarto cognoscenda tradatur aliquando, quantumlibet ille his tempestatibus apostolico munere non usque adeo fungitur alienisque vacat rebus. Id quod etsi dissimulari non potest, honoranda tamen est et successio et sessio. Interea deus in coelis invocandus cum ardentissima deprecatione, ne per exteriora atque interiora bella perque ingravescentes et praedominantes sectas ecclesiam universalem crudelius conculcari permittat.

/35/ [Neue Überschr.:] Consilium Georgii Vicelii de habendis episcoporum conventibus, a quibus excludantur schismatici.

Ecclesiarum praefecti a rege et saecularitate reformari atque emendari recusant. Respondeo: Quin ipsi ergo sese reforment ac emendent, nec putent differendum negocium esse, dum pontifex romanus evigilet. Ipsi, inquam, hisce sese calamitatibus extricent evolvantque. Quaeris de modo? Faciant primo quoque tempore conventus episcopales in Germania, ubi paries ardet, ubi diluvium omnia obruit, ubi orthodoxorum iugulum petitur. Quibus in conventibus (sive hos nationales sive provinciales dicas) summa severitate dispiciatur in conciones ecclesiasticas, num hae conformes per omnia evangelio Christi sint suis in ecclesiis; deinde in publicum dei cultum, ut ab eo resecent, quicquid est aut abusuum, aut superstitionum, aut erratorum etc. Quam ad classem /35’/ sacramentorum ratio spectat, si quid ibi aut corrigi, aut restitui visum fuerit. Atque hoc loco compraehenditur necessitas castigandorum codicum choralium. Mox adiiciant animos ad rem scholasticam, ut nimirum theologicae scholae passim in academiis vel aperiantur vel conserventur, atque opibus ecclesiasticis monasticisve harum tam professores, quam auditores alantur. Praeterea innumeris cleri morbis mederi convenit, ut tandem publica christiani populi querimonia super scandalorum magnitudine pariter ac multitudine consopiatur. Postremo inspiciatur in mores vulgi publicos, quorum impunitas disciplinam ecclesiasticam cum primis exigit.

Quibus serio peractis, tempus locusque est postulandi protectorem, idque meliore praesulum conscientia et fortiore erga deum fiducia, quam si rebus omnibus irreformatis deoque nobis irreconciliato protectio armata postularetur. Veritatis testis sum in conspectu dei, coram universis hominibus testificans pariter ac commonefaciens, hanc ipsam calamitatem ecclesiae irato atque ultore deo immissam immobiliter permansuram super /36/ cervices ecclesiasticorum de anno in annum, donec toto religionis misero statu perpenso sine mora in unum conveniant episcopi, et depositis affectibus singulos ecclesiarum defectus probe cognoscant ac cognitos serio emendent, ut qui ad tribunal iusti iudicis de oeconomia seu villicatione sua rationem reddituri sint. Atque illud ipsum ab ecclesiae praepositis non sectarum improbitas, sed summa omnium necessitas cum summo rerum omnium periculo coniuncta tandem impetret, nisi scientes volentesque interire malint.

De libro religionis.

Iam proximum fuerit, ut in episcopali synodo liber religionis repurgatae conscribatur, quo contineantur, quaecumque pii praesules pertractarunt, et cui confessionarii isti facile reluctari nequeant. Atque hac sane parte severius propugnandum illum esse arbitror et vehementius urgendum, quam vel liber declarationis caesarianae vel liber reformationis eodem tempore in augustanis comitiis magno consensu publicatus13. Huic si romanae pontificis comprobatio aliqua ac romanae regis caeterorumque principum Imperii assensus accedat, plurimum malorum e Germania nostra sublatum esse dixeris.