A  Wien HHStA, MEA RTA 7 Konv. II, fol. 91r–98v (Kop., lat.); ÜS: Ad status imperii; KV fol. 91r: 9. Junij anno 41.

B  koll. Weimar HStA, EGA, Reg. E 137, fol. 109r–113r (Kop., lat.); DV auf unfol. Blatt v. a. Hd.: Der ungerischen potschaft werbung an die stende des reichs, Freitags, den 10. Aprilis [sic!], die turckenhulf belangend. 1541, Regenspurg.

C  koll. Dresden HStA, 10024 GA, Loc. 10183/05, Reichstagshandlung zu Regensburg 1541, fol. 102r–105r (Kop., lat.).

D  koll. Hannover NLA, Hild. 1 Nr. 78, fol. 386r–392v (Druck, lat.).

Quamvis natura mea semper abhorruit a turbidis consiliis et strepitu armorum voluptate honesti ocii perpetuo quodam instituto meo a [ratione] susceptia, tamen haec temporum calamitosa conditio cogit me unacum hiis dominis collegis meis, invictissime et clementissime Caesar et domine, illustrissimi principes electores ceterique sacri Romani imperii utriusque ordinis clarissimi principes et status, vestros animos in maximis reipub[licae] christianae periculis nimium rebus quietis deditos ad bellum commovere necessarium certantibus barbaris nobiscum de possessione Hungariae, immo verius universae christianitatis. Licet enim prius, non tamen magis nobis quam aliis christianis imminent Thurcica arma. Universae Europae vult Solimanus frenum imponere, nisi conciliati deo pietate atque innocencia confugiamus ad presidia armorum vindicemusque orbem christianum a summo discrimine audendo fortiterque pugnando. Nam veremur utinam simus falsi vates, ne per huiusmodi negligenciam has eciam reliquiasb brevi amittamus, quod, ut melius intelligere ac tota de re deliberare possitis, formam, statum et pericula Hungariae, quambrevissime poterimus, vobis exponemus. [Igitur] Hungaria ex omni parte plana est, raras municiones habet nec usquam montes eam ab aliis regionibus dirimunt, nisi qua Poloniae et Transsyluaniae committitur. Antea Danubio ac Tibisco tuta fuit Hungaria. Sclavonia vero, quae Pannonie quondam pars fuit Dravo et Sauo fluminibus defendebatur. Amisso deinde Belgrado captoque Sirmio cuncta flumina classe hostium enavigata et ipsi portus in potestatem barbarorum redacti sunt, Titulio arce ad Tibiscum, Ezeko ad Drauum firmatis atque communitis Hungariae tanquam compedes imposuere. Nam Danubius non procul a Buda per deserta labitur, quatenus hostes non colunt inter Savum et Drauum, adeo progressi sunt in intima Sclavoniae, ut propemodum in vestibulo Stiriae sint et Carniolae. Iam impune constratis pontibus exercitum transmittunt ac in partem quam libuerit Hungariae praedabundi debachantur ipsamque Hungariam partem magnis copiis partim excursionibus quottidianis adeo iam vastarunt, ut magna ex parte omni humano cultu deserta videatur. Restituerunt aliquando summo conatu viribus hostium Hungari strennueque patriam tutati sunt, ceterum vis in maiore victa et paucitas a multitudine oppressa est.

Poterant sine dubio barbari totam Hungariam intra breve tempus suae dicionis facere, si captam bis Budam oportunis presidiis firmavissent, cuius erroris principem Turcarum vehementissime penitet atque idcirco Ibrayn Bassa[m] charissimum sibi ac pene socium, quod istud ei suaserit, interemit. Nunc demum intelligit quantae oportunitatis sit regnum Hungariae tenere vel ad tutelam parcium suarum vel ad ulteriora christianorum vexanda atque occupanda. Haud ignorat ex Hungaria facilem esse per plana atque pervia [sic!] decursum in Germaniam, deinde in Galliam, in Italiam nullis impedimentis interpositis, quae impetum eius morarentur vix uno aut altero flumine interlabente. Ad capessendam aut[em] huiusmodi provinciam magnopere eum incitant vestrae intestinae discordiae contencionesque intempestivae et animi prorsus abhorrentes a belli gloria commodisque publicis. Sed profecto crediderim providencia dei factum esse, quo minus Buda sit in potestate hostium, [ut] c vos propriis periculis excitati consurgeretis aliquando ad communem libertatem ac religionem tuendam.

Hactenus Hungaria vobis ceterisque christianis pro vallo atque aggere fuit. Ea integra licebat vobisd utramque aurem quiescere. Iam [agitur], utrum hoc anno tota Turcharum sit an vestro auxilio liberetur a periculis, quippe si hostis pocietur Hungaria, quod procul dubio futurum est, nisi ei occuratur cum validissimo exercitu. [Quaesumus], quid cogitatis de salute vestra, quo pacto libertate tuebi[mini], quum pro foribus habueritis hostem praepotentem ferocissimumque et ad imperium orbis terrarum anhelantem. Videte, ne, quum flamma sese late diffuderit, tarde ad incendium restinguendum accurratis ac idem vobis accidat, quod Graecis, Bulgaris, Rascianis propter lenta consilia accidit et proinde dicantur Germani sero ut Phriges sapere.

Si in animo vobis est Thurcam a Germania prohibere, cur meliore occasione minore periculo nunc istud non facitis, nam postquam Hungariam adeptus erit, multo graviorem experiemini aut igitur in Hungaria barbaris resistendum est fortiterque pro libertate dimicandum aut quocumque recessu deprehensis per partes pereundum sicut enim plurium gencium viribus in unum contractis non parum momentum est ad res bene gerendas, contra solutis et in partem abeuntibus servitutem et mortem imminere. Quod si nunc Thurcarum vires vobis formidandae videntur, cavete, ne Hungarica milicia illis adiungatur, quae se sola temporibus patrum nostrorum et Turcae et aliis nacionibus formidabilis fuit, quae omnem fortunam in proprio solo pocius experiri quam extorris per orbem vagari statuit. Credimus vos in civitatibus munitis spem collocavisse, at nulla quidem munitio barbarorum furori obstat, qui pylas Amanicas, Bosphorum, Propontidem, Hellespontum, Danubium, tot montes pertingentes in caelum, tot altissima flumina subactis fortissimis gentibus superaverunt, a quibus innumerae civitates captae sunt ac eversae. Existimatis eos pertimescere turrita vestra moenia? Non inficiamur hanc in municionibus huiusmodi commoditatem existere, quod plerumque differunt excidium [patriae], ad summam vero belli adversus validum ac pertinacem hostem non admodum prosunt. Armatos oportet, obiciatis, ut incolumi patria maneatis.

Si tantum de imperio certarent cum nostris nacionibus, si domitis populis moderate imperarent, si tributo vectigalibusque impositis victos legibus suis atque moribus uti permitterent, adhuc tamen generosi animi totis viribus conarentur alienam dominationem a suis cervicibus repellere. Nunc autem cum eo hoste nobis res est, qui iura et leges in sua libidine [habet], qui corporibus illudit, opes adimit, pernicies quaedam et labes nobilitatis bonarumque arcium et antiquitatis omnes exaequat ac in unum ordinem miserrimae servitutis redigit, colendo agro pascendoque pecori facit obnoxios. Constat hodie quoque superesse in Thurcia stirpem eorum, qui Constantinopoli imperarunt, sed tanto squallore ac egestate, ut considerantibus eorum veterem fortunam lachrimas excuciant. Est autem id longe gravius neque christiano cuiquam tollerandum, quod barbara feritas fidem catholicam eversum eat animasque Christo autoratas parat interficere propositis donis atque honoribus iis, qui ad eorum impietatem defecerint, quod plurimi ex nostris faciunt, qui imbelliciores sunt ad perferenda mala durissimae servitutis. Horum omnium interitus vobis imputab[itur], quod neque tutandos esse adversus barbaros neque iam oppressos existimatis eripi a servitute oportere. Falluntur illi vehementer nec sunt audiendi, qui in omni rerum varietate divinam duntaxat opem implorandam censent, et eam tantum expectant nec ad reprimendos hostium conatus alia nituntur via. Haec omni aetate apud prudentes tam pios quam ethnicos ridiculo fuerunt, sed ob breuitatem missa faciamuse ethnicorum exempla, pauca piorum recensebimus, praesertim cum coram christianis verba facimus.

Quid sanc[t]ius, quid mansuecius Mose, quis unquam deo familiarior nempe qui in omnibus accionibus a numine dirigebatur, et tamen hic non solis precibus, sed ferro sibi et populo Israelitico viam per hostes ad terram promissionis aperuit. Dum vinceretur bello Amalech, Moyses quidem manibus in caelum protensis ferventer orabat, sed Josuo cum suis ferrum in hostes fortiter stringebat. Regnante Josaphat, rege Juda, licet deus pugnasset pro populo suo contra Moabitas, Amonitas et alios hostes, noluit tamen, ut rex tunc cum suis vel in domibus delitesceret vel in templo oraret, sed ut instructus armis staret in acie paratus ad proelium. Ita et nobis deus procul dubio aderit, sed vigilantibus, sed bene consulentibus, sed strenue pugnantibus. Ubi socordiae atque ingnaviae nos tradiderimus, nequicquam deos imploremus, irati infestique erunt. Sed esto sitis obliti veteris glorie maiorum. Nichil commoveant nos christianorum clades. Conniveatis ad pericula rei pub[licae] christianae tanquam ad vos nihil ista pertineant. Iam non postulamus, ut succurratis labenti Hungariae. Iam pridem exaruerunt vestrae lachrimae. Alienos animos geritis a misericordia. Num de summa rei periclitaturi furentis hostis impetum in domibus vestris torpentes expectabitis?

Non opinamur, quid [igitur] non accingitis vos ad bellum. Urget enim extrema necessitas et iam prae foribus adest. Multum refert vel ad victoriam vel ad calamitatem. In alieno solo congrediamini cum hoste incolumi Hungaria an amissa praeferoces belluas intra vestros penates accipiatis. Nam plerique falluntur, qui differendam expeditionem putant et interim cum barbaris de pace agi debere, quod quidem non improbaremus, si aequam, si constantem, si diuturnam habere possemus. Nunquam autem Thurca ad pacem inclinat animum, praesertim is, quem nondum fortuna fefellit, nisi ex suo commodo sit atque eam quodammodo consentit, gravissimis condicionibus onerat. Nunquam tamen intermissio fit rapinarum. Clandestinis depraedationibus scimus equidem nonnullas regiones fuisse pacis quam belli tempore vehemencius evastatas. Thurcae enim a primaeva eorum origine rapto sunt assueti vivere eumque morem in hodiernum usque diem tenacissime observant. Nullae tantae opes externae, nulla tam opulenta regna sitim eorum explere possunt, ne cum hominibus quidem eiusdem fidei ullam pacem propter nefariam cupiditatem habere volunt. Habent autem in praeceptis ab eorum legum latore, uti suam fidem armis tueantur et devictas gentes suae impietati adiungant, quo fit, ut captivos, qui ad Mahumeticam impietatem pertrahi nequeunt, omnibus iniuriis atque contumeliis afficiant. Ad haec non defuerunt, qui Thurcas quasi molles et Asiaticos contemnerent, sed longe secus eos sumus experti, nam et robore animi excellere artibusque belli peritissimos esse non solum testatur Hungaria, quae per annos circiter centum quinquaginta cum Thurcis varia fortuna certavit, sed etiam aliae nationes bellicosae, quae Thurcarum iugum armis victae acceperunt, maxime reliquis gentibus christianorum documento sunt, invicti tamen non sunt.

Quamobrem vos obsecramus ac per deum obtestamur, liberate afflictam et iam iam ruentem Hungariam et manus supplices ad vos protendentem. Fiat pax in turribus nostris. In virtute vestra imitamini Romanorum virtutem et magnanimitatem, in quorum locum successistis, qui socios, amicos, vicinos saepe ob solam gloriam liberarunt magnis sumptibus a tyrannis oppressoribus. Imponite tandem modum domesticis discordiis inutiles istas et importunas dissensiones vel prorsus omittite vel in aliud tempus reservate. Saltem in hoc gravissimo periculo contenciones vestrae obmutescant, quamquam christianae mansuetudinis est tollere in perpetuum, quod offendat inter fratres [utique] discordiae [fratrum] olim quieciore tempore componentur. Nunc vero, nisi concordibus animis nervisque omnium communibus vestram propriam ac tocius rei publicae christianae salutem defenderitis, veremur, ne postmodum ullus locus istis contencionibus relinquat. Nostis, opinamur, apologum, quo pacto miluus, dum certant inter se mus et rana, utrumque arripuerit. Habetis in hac expedicione vestros et nostros principes, felicissimum Carolum imperatorem sacratissimum, Ferdinandum caesarem [sic!] sic animatos, ut sua omnia et se ipsos super impendere pro [animis] nostris sint parati, quos si vos, amplissimi principes et vere romano imperio dignitissime senatus, sequi (ut par est) ad hoc sanctum et necessarium bellum volueritis, procul dubio et deus ipse, cuius causa agitur, aderit, quo duce et totam christianam rem pub[licam] profligatis barbaris magno metu liberabitis et conservatae Hungariae [gloriam] penes vos perpetuo habebitis, ita ut non deficiet laus vestra de ore hominum usque in sempiternum3.