A  Wien HHStA, MEA RTA 7 Konv. II, fol. 309v–310v (Kop.).

B  koll. Weimar HStA, EGA, Reg. E 138, fol. 6r–8v und 10r (Kop.); AS fol. 6r: Copei des bepstlichen legaten meinung auf die religionhandlung.

C  koll. Berlin GStAPK, I. HA Rep. 13 Nr. 4–5a Fasz. 9, fol. 43r–44r (Kop.); ÜS fol. 43r: Deliberatio apostolici legati de reformatione.

Druck: Ganzer/Zur Mühlen, Akten, Bd. 3,2, Nr. 207 , S. 602–605; Pfeilschifter, Acta reformationis catholicae, Bd. IV, Nr. 1, S. 5–7; Walch, Bd. 17, Nr. 1387, Sp. 734–736; Corp. Reform. IV, Nr. 2304, Sp. 506–509 (unter dem irrigen Datum: 1541 Juli 12).

Cum heri reverendissimae et illustrissimae d[ominationes] v[estrae] frequentes ad nos venissent ac nos quaedam illis exposuissemus, quae nobis ad reformationem christianam facere inprimis videbantur, petierunt illae, ut ea, quae a nobis dicta fuerunt, scriptis mandare eorumque exemplar reverendissimis et illustrissimis dominis suis tradere vellemus, ut ea commodius videre et perpendere possent. Quare nos, ut eis satisfaceremus, quod heri dixisse nobis visi sumus, hic [quam] potuimus breviter scripsimus.

Illud primum quod in domino hortamur et monemus reverendissimas et illustrissimas d[ominationes] v[estras] pertinet ad uniuscuiusque nostrum vitam et vivendi rationem, in qua danda est omnis opera, ut Deo optimo placeamus et fideles dispensatores inveniamur ac legitimi dominici gregis pastores. Vitabimus ergo primum scandalum omne, ne scilicet populus possit vel leviter suspicari esse nos ullis voluptatibus addictos aut avariciae aut ambitioni. Vitandus est etiam luxus omnis in epulis, in domus apparatu, vestibus caeterisque omnibus, quae solent laicos et universum populum multum scandalizare.

Secundum pertinet ad familiam, ex cuius moribus, si christiani et boni fuerint, populus aedificatur, si vero mali fuerint, multum offenditur et facile coniectura[m]facit morum episcopi ex moribus familiae. Idcirco, ut copiose admonet Bernardus in libro de consideratione Eugenium pontificem maximum, maxima est adhibenda cura praelato cuicunque in comparanda sibi honesta familia et in servanda ab omni mala alabe et suspicione, imo instituenda b, ut ex familiarium nostrorum conversatione populus instruatur et aedificetur.

Tertium pertinet ad curam gregis nobis commissi, ad quam maxime putamus pertinere, ut episcopi habitent in locis frequentioribus suarum dioces[i]um, ubi facile cavere poterunt et praevidere, si quid labis huius, quae grassatur per Germaniam, obrepserit et confestim in tempore remedium adhibere c.

Proderit etiam habere fidos exploratores in locis aliis, ubi episcopi non habitant, ut per eos dcertiores fieri possint, si qua fraude adversarius noster eos tentaverit, ac confestim queant providere et mederi. Visitare etiam dioceses frequenter multum proderit, quo more uti solent imperatores in urbibus obsessis et oppugnatis ab hostibus, curare etiam, ut cultus divinus vigeat in ecclesiis nostris et beneficia a nobis conferantur viris probis et idoneis.

Quartum pertinet ad dispensationem facultatum et reddituum episcopalium, ex qua magna comparatur invidia apud populum, si viderit episcopum sumptus magnos facere in luxu et apparatu domus et familiae, pauperes vero negligi. Ideo vitandi sunt omnes sumptus huiusmodi et pauperes quam maxime fovendi sunt in eorumque necessitatibus maxima utendum est largitate. Hac enim ratione et Deum faciemus nobis propitium (nam foeneratur domino, qui miseretur pauperis, ut inquit Salomon) et populum nobis benevolum. Maximi momenti est haec facultatum nostrarum dispensatio.

Quintum pertinet ad disciplinam et institutionem populi. Comparandi sunt contionatores seu praedicatores virie probi et docti, qui possint verbo et exemplo docere bonos mores et orthodoxam doctrinam, qui non sint contentiosi neque insectatores adversariorum, adeo ut [non] f videantur eosg odisse, sed potius amare et optare eis bona ac praesertim eorum salutem, nam acris insectatio eos irritat et magis pertinaces facit neque aedificat populum.

Sextum pertinet ad institutionem iuventutis in litteris et disciplinis, qua in re videmus protestantes nihil praetermittere, sed omnem lapidem movere, ut in suis gymnasiis habeant viros doctos et illustres, quorum fama invitatur iuventus Germanica et praesertim nobiles ad eorum gymnasia, ubi imbuunturh simul cum litteris etiam doctrina protestantium, qua corrumpuntur ipsi ac deinde per omnem Germaniam dispersi alios quoque inficiunt. Idcirco danda est omnis opera, ut apud catholicos instituantur scholae et gymnasia, conducantur doctores catholici vere docti in bonis litteris et disciplinis, qui sint celebres, ut eorum fama alliciatur iuventus et nobiles ad nostra gymnasia ibiquei bonis litteris et orthodoxa doctrina imbuantur. Ab episcopis etiam admoneantur parentes, ne velint liberos suos institui in gymnasiis, in quibus orthodoxa doctrinaj nonk viget, praesertim cum habuerint scholas orthodoxas paratas.

Haec voluimus d[ominationibus] v[estris] reverendissimis et illustrissimis proponere, ut capita[quaedam] generalia, quibus multa particularial addi possunt pro cuiusque prudentia, ut pareamus sanctissimo nostro domino pontifici maximo, [qui] nobis mandavit, ut eas hortaremur ad christianam reformationem, simulque ut fungeremur officio personae, quam gerimus, legati inquam sedis apostolicae, ad quam pertinet cura omnium ecclesiarum, ac etiam ut satisfaceremus charitati fraternae et illi necessitudini, quam compluribusm de causis sentimus nobis esse cum hac nobilissima et inclita vestra natione2.