A Wien HHStA, MEA RTA 8/Konv. 1, fol. 188r–191v (Kop.); DV fol. 191v: Commisariorum caesareae Mtis confutatio ad literas regis Galliae. AV v.a.Hd. fol. 191v: Lectum in consilio imperiali die 6. mensis Martij.

B Amberg StA, Reichssachen 100, Prod. 30, unfol. (Kop.); ÜS wie DV in A.

C Berlin GStAPK, XX. HA, StA Königsberg, Ostpr. Fol. 86, fol. 569r–572v (Kop.); AV fol. 572v: Commissariorum caesareae Mtis confutacio ad literas regis Galliae sampt etlichen eingelegten copien, darauf sich die confutacio referiert. Exhibita 6. Martij anno 1543.

D Nürnberg StA, Fürstentum Ansbach, RTA 23, fol. 196r–202r (Kop.)2; AS fol. 196r wie DV in A.

Liste der Beilagen 1–7 am Ende des Aktenstücks.

Amplissimi sacri Romani imperii ordines.

In refellendis literis, quas rex Franciae nono Januarij [Nr. 198] ad vos dedit, parum operae insumendum videtur, quae, siquis nimis suspectam rationem excutiat, secundum quam redditae fuere, et iudicium ex ea re faciat, quam contempti ab illo sint hi ordines, indignae profecto iudicari poterant, quae legerentur, hoc vero magis, si scripta in illis expendantur, et agnoscatur veritas toto illarum contextu palliata et fucata esse, quae vobis pro vestra summa prudentia et rerum usu atque peritia etiam nullo demonstrante satis cognita sunt. Etsi autem illae literae tota sua serie sunt conviciosae et plus pungant quam tolerari possit, tamen difficile est risum tenere ei, qui in ipso statim initio legit remotum esse a regis Franciae consuetudine de quoquam maledicere aut scribere, perinde ac si huic Germaniae non esset multo ante excitata nausea libellis famosis illius et ministrorum eius, qui nunquam sibi temperant a maledictis et scribendis conviciis, quasi haec illis arma sint, quibus praecipue fidant. Ea tamen semper contempsit caesar, contempserunt et eius ministri ob cognitas toto orbe illorum actiones et quia illorum scriptis et occultis per Germaniam tractationibus apertius quotidie intelligitur conari eos circumvenire omnes et decipere. Id autem quibus cum fraudibus, pauci sunt, qui in hac Germania aut non viderint aut ipsi non sint experti.

Quorsum autem attinet ad ea respondere, quae de Merville3 scribita, subdito nativitate ducis Mediolani, qui cum privatus viveret, ut poenas lueret sceleratissimi admissi, ibi securi percussus est iubente foelicis memoriae Francisco Sforcia, qui tum liberalitate imperatoris ducatum possidebat? Neque hic explicanda est ratio, quae caesaream Mtem moverit, ut post reditum ab expeditione Tunetana (quo in loco pilae bombardarum et ipsae bombardae liliis insignitae et arma Gallica magis impediebant expeditionem quam ulla alia vis hostium) provinciam Galliae intraret, cum noverint omnes, ut auxilia ferrentur ducib Sabaudiae, principi vasallo imperii, id factum esset, quem rex Franciae propriis dominiis indignissime armis expulerat, quae ab eo hactenus detinentur et occupantur. Quis vero est, qui ratione et sano utatur iudicio, qui ullam verisimilitudinem agnoscat in eo, quod in literis scriptum est machinatum esse contra regem Franciae et eius sanguinemc cum in hanc suspicionem nedum caesar, sed nec quisquam maiorum eius inciderit? Etsi historia de aliis regibus non tacuerit, huius profecto satis cognita est integritas, et quam semper ab his nefandis artibus fuerit aliena, quibus ne contra eos quidem, qui a religione nostra alieni eius perpetui sunt hostes, id offerentibus permiserit. Praeterea quae posset esse tanta animi magnitudo aut, ut rectius dicatur, aversa ab humanitate patris natura, ut, si quid tale opinione concepisset, cupidissime tamen sponte ad hospicium invitarit? Aut tanta vecordia cogitari, ut, qui conscientia eius rei premeretur, se illius manibus permitteret? Sed haec commenta ita sunt evulgata et ipsa veritas multo ante ita cognita, ut nihil scribendum ad hanc rem sit aliud nisi hoc ipso demonstrari, quanta sit in hoc petulantia et in maledicendo cupiditas. Sed plura de re tam nefanda ne dicantur.

Agnoscimus verum id esse quod scribit permisisse se caesarem potestati suae principio ad fossas Marianas, deinde in transitu per Franciam ex ea causa, quam caesarea Mtas explicuit in illis literis [Beilagen 1–4], quibus pontifici ad bullam indictionis concilii, et aliis, quibus ad ea respondet, quae cardinalis Visensis4, legatus missus, ut ad pacem eum adhortaretur, secundum data ei mandata explicuerat quas, ne idem hic repetatur, non gravabuntur sacrosancti imperii ordines his coniunctas videre, ut agnoscant, in quem cadat ingratitudo, et ut illi parti sit satisfactum, in qua de pace quoque scribitur. Et ex eadem causa praetermittetur peculiaris enarratio eorum, quae contra caesaream Mtem tunc tentata fuere per regem Franciae, quum in expeditione Algerensi [1541 Okt.] erat occupata. Erit etiam ea responsione satisfactum illis, quae de Caesare Fregoso et Rincone et violatione induciarum Niciae [1538 Juni 17/18] pactarum renovatione belli scribit, si accedent ea, quae sacrosancti imperii ordines superioribus comitiis hic habitis [RT Nürnberg 1542] a serenissimo Romanorum rege intellexerunt et quae illmus marchio Vasti Haymonis, vicegerens suae Mtis apud Insubres5, verissima suis litteris ad ipsos ordines explicuit6.

Quod ad ducem Clevensem attinet, cuius in illis literis meminit, abunde satisfaciunt ea, quae sermae reginae viduae Hungariae commissarii exhibuerunt [Nr. 202], accedente etiam cognitione veritatis facti. Atque, utinam tam secundum leges et equitatem egisset cum duce Sabaudiae rex Franciae quam caesarea Mtas cum Clevensem, non esset enim, cum nulla legitima haberetur causa, pulsus princeps imperii sua patria neque illae ditiones imperio cum summa indignitate, damno et contemptu subtractae et coronae Gallicae essent additae. Et noverunt omnes imperii ordines id quod toti orbi christiano est cognitum: Nunquam suam caesaream Mtem cuiquam bellum movisse neque vi bellica usum ex privata sua causa neque contra Clevensem quoque nisi illatum defendisse, cum legitimis et urgentibus causis ac cuivis intolerabilibus impulsus fuisset. Huius autem caesaris in privatis suis causis patientiae testimonium ab ipso rege Franciae peti potest, qui scit se tot iam annis occupare ducatum Burgundiae, vetus patrimonium suae Mtis, etiam si post fidem de restitutione datam illum liberum a sua potestate iusto bello captum et deinde filios, obsides pro patre et ad restitutionem ducatus datos, dimiserit, ut praetermittamus, ne maledicendi causam quesivisse illis videamur, violata tot foedera promissa et iurata. Caeterum ut ad id convertatur sermo, quod potissimum agere cupit, illis literis possunt ordines meminisse, quo sint artificio usi in oratione Spirensibus comitiis nuper habita eius oratores [RTA JR Bd. XII, Nr. 160], qui ordinibus non admonitis discessere, et scopum perorationis propositum fuisse, ut impedirent, ne contra Turcam exercitus scriberetur, et ut studia partium et discordias foverent et excitarent inter ordines, quum simularent se ad unionem adhortari, quod certe a suis hactenus semper factum est, dum utramque partem demulcent, ut foveant odium per diversos ex oppositis tamen rationibus. Longe vero convenientius esset id excusare, quod eo ipso tempore, quo haec ad vos per suos oratores agebantur, eius ministri, ad hoc Constantinopolim missi, vehementissime instabant, ut Turca in Hungariam exercitum duceret. Sed id nulla excusatione tegi potest, quia notissimum id est, quemadmodum sunt et aliae eius cum Turca tractationes, quae ordinibus sacri imperii sunt cognitae.

Ut autem intelligant iam clarius, quibus officiis rex Franciae tum utebatur in vocando Turca, non erit extra rem, ut exemplar, quod exhibetur, legatur literarum Paulini eius apud Turcam superiore anno oratoris earum quas scripsit ad alium oratorem Gallum, qui tum erat Venetiis [Beilage 5], et originales servantur a fida manu, exemplum vero originalium in linguam latinam ex gallica fideliter versum est. Istud pro compertissimo quoque habete Paulinum etiam nunc apud Turcham esse et quibus potest suasionibus instare, ut hoc quoque anno Turca in Hungariam veniat. Neque clam sunt haec Paulini postulata, sed sine ullo pudore publice fiunt.

Praeterea poterunt ordines videre exemplar literarum, quas rex Franciae ad Helvetios post comitia ultima hic habita scripsit [Beilage 6], et quid per illas agat [Beilage 7], et ex his intelligere poterunt aliis multis consimilibus officiis et illum et eius ministros esse usos, praeter ea quae sunt publica de evocatione Turcae in rem publicam christianam, non solum in Hungariam, sed etiam per mare Mediterraneum, quemadmodum ex propositione nomine suae Mtis caesareae facta [Nr. 197] intellexistis, et quam contempserit recessum et deliberationem imperii in comitiis Spirensibus. Addit in suis litteris magnifica promissa, sed fructus considerandus est, quem hactenus ab illo recipit, et Germania, reliquum rei publicae christianae, quantumvis olim promiserit, atque utinam, quae iam graviora patitur ipsa res publica christiana, non ab illo promota essent et bellis quae tam frequenter movit. Non excidit ordinibus, cum Turca anno 32 Viennam usque pervenisset, regem Franciae recusasse omnino auxilia et aperte respondisse se a periculo remotum, Germaniam vero satis esse potentem, ut sine eius auxiliis se a Turca tutaretur. Quare sola sua Mtas caesarea cum ordinibus imperii expeditionem suscepit et ipsa profecta est cum praeclaro exercitu et maximo sumptu, quod a sua Mte etiam postea praestabitur, quemadmodum nuper obtulit.

Hoc tantum addetur, ne prolixior sit scriptura, quo rex Galliae studiosius dat operam, ne decernantur contra Turcam auxilia, hoc necessarium magis esse eniti, ut praestentur, cumque vobis pacem et concordiam commendat, maxime illum laborare, ut discordes sitis, et impedire velle, ne sit ulla inter caesaream Mtem et vos coniunctio, quod speret, si dissideant, oportunissimum tum illi fore et confederato sibi Turcae Germaniam ut praedam partiri, de qua re postulante oratore Gallo inter eos consilia habita sunt. Quod existimantur sacrosancti imperii ordines consideraturi et concessuri, quae a commissariis suae Mtis caesareae sunt petita, auxilia, scilicet contra Turcam, regem Franciae et Clevensem, qui et suae caesareae Mtis et sacrosancti imperii perniciosi sunt et communes hostes.

Beilagen: alle aus Wien HHStA, MEA RTA 8/Konv. 1, verlesen Nürnberg, 1543 März 6.

1. fol. 192r–197v (zeitgen. Druck): Bulle Papst Pauls III. zur Einberufung des Konzils nach Trient – datum Rom, 1542 Mai 22, publiziert 1542 Juni 29; gedr. bei: S. Ehses, Concilium Tridentinum, Bd. 4, Teil 1, Nr. 184, S. 226–231.

2. fol. 198r–203r (zeitgen. Druck): Antwort Karls V. auf die Konzilsbulle Papst Pauls III. – Monzón, 1542 Aug. 25; gedr. bei: S. Ehses, Concilium Tridentinum, Bd. 4, Teil 1, Nr. 194, S. 238–245.

3. fol. 204r–205v (zeitgen. Druck): Papst Paul III. an Ks. Karl V.: Beglaubigungsschreiben für den zur Friedensvermittlung an Karl V. entsandten päpstl. Legaten Kard. Miguel da Silva, Bf. von Viseu – Rom, 1542 Aug. 26; gedr. bei: K. Lanz, Correspondenz des Kaisers Karl V., 2. Bd., Nr. 493.

4. fol. 206r–209v (zeitgen. Druck): Karl V. an Papst Paul III.: Rücksendung des päpstl. Legaten Kard. Miguel da Silva, Klagen über Kg. Franz I., Hoffnung auf Hilfe des Papstes, Friedensbereitschaft des Kaisers – Monzón, 1542 Okt. 18; gedr. bei: K. Lanz, Correspondenz des Kaisers Karl V., 2. Bd., Nr. 502.

5. fol. 212r–213v (Kop., Übersetzung aus dem Französischen ins Lateinische): Polin, franz. Gesandter in Konstantinopel, an den franz. Gesandten in Venedig: Berichtet, dass er dem Sultan Informationen über den Stand der Vorbereitungen für den Türkenzug und die Truppenstärke des Reichsheeres verschafft habe und dass ein baldiger Aufbruch des türkischen Heeres unter persönlicher Führung des Sultans geplant sei – Konstantinopel, 1542 Aug. 6.

6. fol. 214r–215r (Kop.): Kg. Franz I. von Frankreich an die Eidgenossen: Mobilisierung der Eidgenossen gegen das Haus Habsburg, Werbung von Schweizer Söldnern für den franz. Kriegsdienst – o.O., o.D. (1542 Sept.); erwähnt in: RTA JR Bd. XIII, Nr. 124, S. 667, Anm. 4.

7. fol. 215r (Kop.): Bericht eines Agenten Kg. Franz’ I. an den franz. König über die Nürnberger RT-Beschlüsse: Abmahnung der Schweizer vom franz. Kriegsdienst, 1542 Aug. 27; teilw. gedr. in: RTA JR Bd. XIII, Nr. 124, Anm. 4, S. 667.